Avrupa’da güvenlik, istikrar ve insan hakları odağında kurulan AGİT, küresel tehditlere karşı çok boyutlu bir güvenlik vizyonu sunuyor. Peki, Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı (AGİT) nedir, neden kuruldu?
Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı (AGİT)
Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı (AGİT), Soğuk Savaş’ın gerilimli atmosferinde Avrupa kıtasında güvenliği sağlamak, siyasi istikrarı pekiştirmek ve Doğu-Batı blokları arasında yapıcı bir diyalog ortamı oluşturmak amacıyla kurulmuştur. İlk olarak Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Konferansı (AGİK) adıyla 1973 yılında Helsinki’de çalışmalarına başlayan teşkilat, dönemin jeopolitik dinamikleri çerçevesinde kapsamlı müzakerelere ev sahipliği yapmıştır. Bu süreç, 1975 yılında 35 devletin katılımıyla imzalanan Helsinki Nihai Senedi ile somut bir uluslararası güvenlik mimarisine dönüşmüştür.
Helsinki Nihai Senedi ve Temel İlkeler
AGİT’in kurumsal temelini oluşturan Helsinki Nihai Senedi, devletler arası ilişkilerde karşılıklı saygı, şeffaflık ve barışçıl iş birliği esaslarını belirleyen on temel ilke içermektedir. Bu ilkeler; sınırların dokunulmazlığı, kuvvet kullanmama, içişlerine karışmama, insan haklarına saygı ve halkların kendi kaderini tayin hakkı gibi prensipleri kapsamaktadır. Helsinki süreciyle birlikte insan hakları, artık yalnızca iç politika konusu olmaktan çıkarak uluslararası güvenliğin ayrılmaz bir parçası haline getirilmiştir.
Soğuk Savaş Sonrası Dönüşüm
AGİT, 1990 yılında imzalanan Paris Şartı ile Soğuk Savaş sonrası döneme geçişin kurumsal altyapısını oluşturmuştur. Bu dönemde, teşkilatın yapısal esnekliği korunurken daha kalıcı ve etkin mekanizmalar devreye alınmıştır. 1 Ocak 1995 tarihinde Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Konferansı resmen Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı (AGİT) adını almış ve diplomatik bir konferans formatından, daimi kurumlara sahip, çok boyutlu bir güvenlik teşkilatına evrilmiştir.
Çok Boyutlu Güvenlik Yaklaşımı
AGİT’in en ayırt edici özelliği, güvenlik kavramını yalnızca askeri boyutla sınırlı tutmayan, aynı zamanda insani, siyasal, çevresel ve ekonomik boyutları içeren kapsayıcı bir yaklaşıma sahip olmasıdır. Bu anlayış doğrultusunda teşkilat; seçim gözlemleri, medya özgürlüğü, yolsuzlukla mücadele, etnik azınlıkların korunması ve çatışmaların önlenmesi gibi alanlarda etkin rol oynamaktadır.
Kurumsal Yapı ve Görev Alanları
AGİT’in merkezi Viyana, Avusturya’da yer almakta olup, teşkilat bünyesinde faaliyet gösteren başlıca organlar şunlardır:
- Daimi Konsey
- İnsan Hakları ve Demokratik Kurumlar Ofisi (ODIHR)
- Medya Özgürlüğü Temsilciliği
- Azınlık Hakları Yüksek Komiserliği
Bu kurumlar, sahada yürütülen operasyonlardan, seçim gözlem misyonlarına, kriz önleme mekanizmalarından demokratik kurumların inşasına kadar geniş bir yelpazede faaliyet göstermektedir.
Güvenlik ve Silahsızlanma Politikaları
AGİT, üye devletler arasında güvenin artırılması, askeri faaliyetlerde şeffaflığın sağlanması ve olası çatışma risklerinin azaltılması için bir dizi güven ve güvenlik artırıcı önlem (GGÖ) geliştirmiştir. Bu kapsamda başlatılan müzakereler, Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Antlaşması gibi önemli silahsızlanma girişimlerinin temelini oluşturmuştur.
Uluslararası Etki ve İş Birliği
AGİT, 57 katılımcı devlet ve 11 iş birliği ortağı ile kıtalararası bir güvenlik platformu olma özelliği taşımaktadır. Üyeleri arasında Avrupa ülkeleri dışında, ABD, Kanada, Orta Asya cumhuriyetleri ve bazı Asya ülkeleri de yer almaktadır. Bu geniş katılım, teşkilatın bölgesel çatışmaların çözümünde tarafsız ve kapsayıcı bir rol üstlenmesini kolaylaştırmaktadır.
Genel Sekreterlik Görevinde Türkiye
2024 yılı itibarıyla, Türkiye’nin kıdemli diplomatı Feridun Sinirlioğlu, AGİT Genel Sekreteri olarak görev yapmaktadır. Bu gelişme, Türkiye’nin teşkilat içindeki görünürlüğünü artırmakta ve AGİT'in karar alma mekanizmalarında daha aktif bir rol üstlenmesine zemin hazırlamaktadır.
