Spinoza kimdir ve neyi savundu? Bu basit gibi görünen soru, aslında derinlemesine incelenmesi gereken bir dizi felsefi ve tarihsel meseleyi içerir. Baruch Spinoza, 17. yüzyılın en radikal düşünürlerinden biri olarak bilinir ve onun görüşleri, dönemin entelektüel normlarını sarsacak nitelikteydi. Peki, Spinoza'nın panteizmle şekillenen Tanrı ve doğa anlayışı, o dönemin dini ve bilimsel düşüncesiyle nasıl bir etkileşim içindeydi? Spinoza'nın etiği, bireyin özgürlüğü ve mutluluğu üzerine nasıl bir bakış açısı sunuyordu? Onun felsefi sisteminin, modern rasyonalite ve laiklik tartışmalarındaki yeri nedir?
Spinoza kimdir?
Baruch Spinoza (asıl adıyla Benedito de Espinosa, daha sonra Benedict de Spinoza; 24 Kasım 1632 - 21 Şubat 1677), Yahudi kökenli Hollandalı bir filozoftur. Aydınlanma döneminin erken dönem düşünürlerinden biri olan Spinoza, evren ve insan doğası hakkında ileri sürdüğü modern fikirler ve yaptığı öncü ahit eleştirileri ile tanınır. 17. yüzyılın önde gelen rasyonalist filozoflarından biri olarak kabul edilir ve René Descartes'ın fikirlerinden etkilenmiştir. Hollanda Altın Çağı'nın önemli figürlerinden biri olmuştur.
Spinoza, Amsterdam'da Portekizli Yahudi bir ailenin çocuğu olarak doğup büyümüştür. Ailesi, Engizisyon'un baskılarından kaçarak önce Nantes'a, ardından 1622 civarında Amsterdam'a yerleşmiştir. Genç yaşta İbrani kutsal kitabı ve Tanrı'nın doğası hakkında geliştirdiği radikal fikirler nedeniyle dikkat çekmiş ve sonunda 23 yaşındayken Yahudi cemaatinden dışlanmıştır. Bu dışlanma, hem ailesi hem de cemaat tarafından yapılan sert bir sosyal izolasyonu beraberinde getirmiştir. Spinoza'nın kitapları daha sonra Katolik Kilisesi tarafından yasaklanmıştır. O dönemin pek çok düşünürü gibi, Spinoza da sıkça ateist olmakla suçlanmıştır; ancak yazılarında Tanrı'nın varlığını asla reddetmemiştir.
Spinoza, yaşamı boyunca anlaşılmamış ve yanlış anlaşılmıştır. Hem en büyük din düşmanlarından biri olarak görülmüş, hem de eserlerinin temelinde Tanrı sevgisinin yattığı belirtilmiştir. Spinoza'nın hayatı, gerçek bir bilge yaşamı olarak aktarılmıştır ve en büyük eseri, "Etika" adlı kitabıdır.
Spinoza neyi savundu?
Baruch Spinoza, ticaretle uğraşan Safarad Yahudi bir ailenin oğlu olarak Hollanda'da dünyaya gelmiştir. Ailesi, Engizisyon baskılarından kaçıp Amsterdam'a yerleşmiş ve burada yeni bir hayat kurmuştur. Babası, ticaretin yanı sıra Amsterdam'daki sinagogun ve Yahudi okulunun müdürü olarak da önemli bir sosyal statü kazanmıştır. Spinoza, bu ortamda iyi bir eğitim alarak İbranice öğrenmiş, Yahudi ve Arap teologların çalışmalarını incelemiştir. Genç Spinoza, öğretmeni liberal haham Manasseh ben Israel'in etkisi altında laik ve sorgulayıcı bir düşünce yapısı geliştirmiştir.
1650 yılında, Spinoza, Franciscus van den Enden'ın okulunda Latince, doğa bilimleri ve felsefe eğitimi almaya başlamıştır. 1651'de Descartes'ın eserlerini incelemeye başladığı tahmin edilmektedir. Babasının karşı çıkmasına rağmen 1652'de mercek yontma işine girişmiştir. Babası Michael'in 1654'teki ölümünden sonra, Spinoza, Cemaat Mahkemesi tarafından dindışılıkla suçlanmış ve sonunda hahamlar tarafından din düşmanı olarak ilan edilmiştir. Aynı yıl, "Tractatus de Deo et homine ejusque felicitate" (Tanrı, İnsan ve İnsanın Refahı Üzerine Kısa Bir İnceleme) adlı çalışmasını tamamlamıştır.
1656'da, Spinoza, Amsterdam Sinagog'u tarafından cemaatten kovulmuştur. Kovulmasının ardından adını Benedictus (Baruch'un Latince karşılığı) olarak değiştirmiştir. Cherem adı verilen bu ceza, Yahudilikte aforoz anlamına gelir ve çok katıdır, ceza asla geri alınmaz. 1660 yılında, Amsterdam Sinagog'u yerel yetkililere Spinoza'yı "her türlü din ve ahlak için bir tehdit" olarak tanıtmıştır.
1661'de Spinoza, Amsterdam'ı terk edip yakınlardaki Rijnsburg'a yerleşmiştir. Burada "Etika" adlı eserini yazmaya başlamış ve hayatının sonuna kadar mektuplaşacağı Henry Oldenburg ile tanışmıştır. 1662'de "Tractatus de intellectus emendatione" adlı eserini tamamladığı tahmin edilmektedir. 1663'te Lahey yakınlarındaki Voorburg'a taşınmış ve burada ressam Daniel Tydemann ile birlikte yaşamıştır. 1664 yılında Descartes'ın Felsefesi'nin İlkeleri adlı kitabını yayınlamış ve bu kitabın ekinde Metafizik Düşünceler adlı çalışmasını da sunmuştur.
1670'te "Teolojik-Politik İnceleme" adlı eserini yayınlamış, bu eser Amsterdam Kilise Konseyi tarafından sert bir şekilde eleştirilmiştir. Spinoza, Lahey'de Stille Veerkade'de yaşamaya başlamıştır. 1671'de Leibniz ile yazışmalar yapmış ve ona "Teolojik-Politik İnceleme" eserini göndermiştir. 1673'te Heidelberg Üniversitesi'ndeki felsefe kürsüsü teklifini, din adamlarını rahatsız etmeme koşulu nedeniyle reddetmiştir. "Etika" adlı büyük eserini 1675'te tamamlamış, ancak hayattayken basılmasına izin vermemiştir.
Spinoza, 21 Şubat 1677'de hayata gözlerini yummuştur. Ölümünden sonra eserleri, arkadaşları tarafından "Opera Posthuma" (Ethica, Tractatus politicus, Tractatus de intellectus emendatione, Epistolae, Compendium Grammatices Linguae Hebrae) adıyla yayınlanmıştır. Spinoza'nın eserleri 1678'de Felemenkçe olarak da yayınlanmıştır. Spinoza'nın fikirleri ve çalışmaları, ölümünden sonra da felsefe dünyasında derin izler bırakmış ve modern felsefenin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır.
