"Beyaz adam geldiğinde ellerinde İncil vardı. Bizimse topraklarımız. Bize gözlerimizi kapatarak dua etmeyi öğrettiler. Gözlerimizi açtığımızda bizim elimizde İncil, onların elinde topraklarımız vardı" sözü Jomo Kenyatta'ya aittir.
Jomo Kenyatta kimdir?
Jomo Kenyatta (yaklaşık 20 Eylül 1889 – 22 Ağustos 1978), Kenya’nın bağımsızlığa geçişini yöneten ve ülkenin hem ilk başbakanı (1963–1964) hem de ilk devlet başkanı (1964–1978) olarak modern Kenya siyasal tarihinin kurucu isimlerinden biridir. Kikuyu kökenli Kenyatta’nın çocukluk adı Kamau wa Ngengi idi; misyoner okullarında aldığı eğitimle Hristiyan oldu, bir süre Johnstone Kamau adıyla anıldı; yaşamı boyunca geçirdiği dönüşüm, Kenya’nın sömürge döneminden ulus-devlet aşamasına uzanan serüveniyle paralel seyretti.
Anne ve babasını küçük yaşta kaybeden Kenyatta, amcası ve büyükbabasının yanında büyüdü. Thogoto’daki Church of Scotland Mission okulunda temel eğitim gördü; İngilizceyi burada geliştirdi. Birinci Dünya Savaşı sırasında zorla askerliğe alınmamak için Masai bölgesine geçti; savaş bitince Nairobi’ye dönerek çeşitli işlerde çalıştı, gece okullarına devam etti. 1920’lerin ortasında siyasal bilinci belirginleşti; Kikuyu Merkez Birliği (KCA) çevresinde yer aldı, İngilizce bilgisi sayesinde örgütün yazışmalarını yürüttü ve kısa sürede öne çıktı. Dagoretti’de açtığı Kenyatta Store, siyahların buluştuğu bir siyaset odağına dönüştü; Muigwithania adlı haftalık dergiyi çıkararak KCA’nın sesini yaygınlaştırdı.
1929’da KCA adına Kenyalıların haklarını savunmak için Londra’ya gitti; koloni bürokrasisiyle yazışmalar yaptı, gazete yazılarıyla sesini duyurdu. 1931’de tekrar Londra’ya döndüğünde dilekçesini meclis komisyonunda okutmak için uğraştı; Quaker çevrelerinde derslere yazıldı. 1932’de kısa süreli bir Moskova deneyimi yaşadı, ekonomi dersleri aldı; ertesi yıl İngiltere’ye döndü. 1934–1938 arasında University College London’da çalıştı; bir Kikuyu sözlüğü projesine katkı sundu. London School of Economics’teki çalışmaları, 1938’de yayımlanan ve Kikuyu toplumunun yapısını anlattığı Facing Mount Kenya (Kenya Dağı’nı İzlerken) kitabıyla sonuçlandı; bu eser, antropoloji ve siyaset arasında köprü kuran erken dönem metinlerindendir.
1945’te Londra’daki Dünya İşçi Sendikaları Kongresi’nde aktif rol aldı; Ekim 1945’te Manchester’daki Beşinci Pan-Afrika Kongresinin organizatörleri arasındaydı. “Bağımsızlık şimdi” ve “Afrika Afrikalılarındır” çağrılarının yükseldiği bu dönemin ardından 1946’da Kwame Nkrumah ile çok uluslu Pan-Afrika Federasyonu girişiminde yer aldı. Aynı yıl Kenya’ya dönerek öğretmen yetiştiren Kenya Teachers College’ın müdürlüğünü üstlendi.
1 Haziran 1947’de Kenya Afrika Birliği (KAU) başkanı oldu; 1948–1950 arasında ülkeyi dolaşarak siyahların el konulan topraklarının iadesini ve siyasi haklarını savundu. 20 Ekim 1952’de patlak veren Mau Mau isyanı üzerine koloni yönetimi olağanüstü hâl ilan etti; Kenyatta, Mau Mau ile doğrudan bağı olmadığı hâlde birçok Afrikalı önderle birlikte tutuklandı. 1953’te yedi yıl hapse, ardından zorunlu hizmete mahkûm edildi. Bu dönem, bir milyondan fazla Kikuyu’nun toplama kamplarına kapatılması ve sert bastırma yöntemleriyle anılır. Kenyatta 1959’da serbest bırakıldı; ev hapsi sürse de 1960 sonunda yeni kurulan Kenya African National Union (KANU)’nun başkanlığına seçildi. 1961’de ev hapsi kaldırıldı; Lancaster House görüşmelerinde Kenya heyetine liderlik ederek anayasal geçiş sürecinin çerçevesini şekillendirdi.
1962’de Yasama Meclisi’ne girdi; koalisyon hükûmetinde anayasa ve ekonomi alanlarında çalıştı. Mayıs 1963 seçimlerinde KANU büyük zafer kazandı ve Kenyatta Haziran 1963’te başbakan oldu. Kenya, Aralık 1963’te Birleşik Krallık’tan bağımsızlığını ilan etti; 1964’te cumhuriyete geçilince Kenyatta ülkenin ilk devlet başkanı seçildi.
Kenyatta, kalkınma vizyonunu Harambee (“hep birlikte çekelim/başaralım”) ilkesiyle tanımladı; altyapı, eğitim ve sağlıkta topluluk temelli katkı modelini teşvik etti. Ekonomide ulusallaştırma ve “Afrikalılaşma” politikaları benimsendi; toprak reformları kademeli ilerledi. Siyasette çok partili yapıdan, KANU ağırlıklı fiili tek parti düzenine evrilen bir sistem kuruldu. Güvenlik kaygıları ve birlik söylemi, muhalefetin bastırılmasını beraberinde getirdi; kimi muhalifler tutuklandı ya da suikasta uğradı. Kenyatta yönetimi, devlet aygıtında Kikuyu kökenli kadroların ağırlığı nedeniyle etnik kayırmacılık eleştirilerine hedef oldu; Luo ve Kamba gibi gruplara yönelik pozitif ayrımcılık hamleleri de siyasal dengeyi sürekli tartışmalı kıldı.
Dış politikada bölgesel işbirliğini savunan Kenyatta, Uganda ve Tanzanya ile 1967’de Doğu Afrika Topluluğu (EAC)’nu kurdu; ancak birlik anlaşmazlıklar nedeniyle 1977’de dağıldı. Kenya, dağılma sonrası envanterin önemli bir kısmını ülke içinde tutarak kurumlarını millîleştirdi.
1966’da kalp krizi geçiren Kenyatta, 1970 ve 1974 seçimlerini de kazanarak görevini sürdürdü. 1977’de yeni bir kalp krizi yaşadı; 22 Ağustos 1978’de Mombasa yakınlarında vefat etti. Ardında kurumsallaşan bir başkanlık sistemi, hızla büyüyen bir ekonomi ve derinleşen etnik–siyasal tartışmalar bıraktı.
Kenyatta’nın dört evliliğinden yedi çocuğu oldu. 1919’da geleneksel Kikuyu usulünce Grace Wahu ile evlendi; kızı Margaret Wambui yıllar sonra Nairobi belediye başkanlığı yaptı. 1942’de İngiliz Edna Clarke ile kısa bir evlilik yaşadı; oğulları Peter Mugaria 1943’te doğdu. Aynı yıl Grace Wanjiku Koinange ile evlendi; eşinin doğumda ölümü üzerine kızı Jane Wambui ile kaldı. 1951’de Ngina Kenyatta ile evlendi; bu evlilikten Kristina Wambui, Anna Nyokabi (Jeni), Uhuru Kenyatta (2013–2022 arasında Kenya’nın dördüncü devlet başkanı) ve Muhoho Kenyatta dünyaya geldi.
Kenyatta, siyasal liderliğinin yanı sıra bir düşünce ve kültür insanı olarak da iz bıraktı. Facing Mount Kenya (1938), Kikuyu toplumunun yapısını ve ritüellerini içeriden bir bakışla anlatır; My People of Kikuyu and the Life of Chief Wangombe (1967), etnografik anlatıyı tarihsel figürlerle buluşturur; Suffering Without Bitterness: The Founding of the Kenya Nation (1968) ise bağımsızlık sürecinin kendi perspektifinden kaleme alınmış otobiyografik bir değerlendirmesidir.
